1. Həsən bəy Zərdabi uşaq vaxtı mədrəsədə oxusa da, ilahiyyata maraq göstərmirdi. Ona görə də atası onu rus məktəbinə qoyur. Yaxşı şagird olan Həsən bəy Zərdabi Moskva Dövlət Universitetinin fizika-riyaziyyat fakültəsinin təbiət elmləri şöbəsinə daxil olur. Həsən bəy Zərdabi burda rektorun qızına vurulur. Onunla evlənmək qərarına gəlir. Moskvada qalıb işləmək təklifi alır. Lakin Həsən bəydəki vətən sevgisi şəxsi məhəbbətinə üstün gəlir. Xristian qızıyla evləndiyinə görə müsəlman mühafizəkarlarının tənələrindən qorunmaq üçün ilk məhəbbətindən imtina etməyə məcbur olur.
2. Həsən bəy Borçalıda torpaqların islahat prosesində kəndlilərə kömək edir. Lakin çar hökumətinin yaratmış olduğu müvafiq idarənin rəhbərliyi bəylərin, mülkədarların müdafiəçisi kimi çıxış edir, burada yerli bəylər tərəfindən Həsən bəyə qarşı sui-qəsd təşkil olunur. O zaman Tiflisdə dövlət qulluğunda olan M.F.Axundovun müdaxiləsi nəticəsində bu sui-qəsd cəhdi baş tutmur.

3. 1875-ci il iyulun 22-də Bakıda ana dilində ilk Azərbaycan qəzeti "Əkinçi«nin birinci nömrəsi Abbasqulu ağa Bakıxanovun kiçik qardaşı, rus ordusunun general-mayoru Abdulla bəy Bakıxanovun maliyyə yardımı ilə çapdan çıxır. Bununla da Həsən bəy növbəti „ilk“lərdən birinə — milli mətbuatın təməlinin qoyulması şərəfinə nail olur. Deməliyik ki, qəzetə „Əkinçi“ adı təsadüfi verilməmişdi. Bu adda qəzetin kənd təsərrüfatı təmayüllü olmasını düşünmək yanlışlıq, sadəlövhlük olardı. Həmin ad altında dərin və böyük rəmzi məna, geniş və əhatəli fəaliyyət proqramı nəzərdə tutulmuşdu. Qəzeti nəşr etməkdə əsas məqsəd, başlıca qayə həmvətənlərinin qəlbinə, şüuruna maarif, elm, mədəniyyət toxumu səpməkdən ibarət idi.
4. O, tezliklə xalq maarifi və mədəniyyətinin, ana dili məktəblərinin böyük carçısı olur. Lakin bu sevincli günlər uzun çəkmir. Bu işdə də erməni xəyanəti öz işini görür. „Əkinçi“nin mürəttibi (Mətbəədə hərfdüzən işçi) Minasovun donosları nəticəsində „Əkinçi“ qapanır.
5. Bir müddət işsiz qalır, onu təqib edir, izləyirlər. Bu qara günlərin birində Həsən bəyə təklif gəlir: Sərdarın əmri ilə Yekaterinodara (Stavropola) gimnaziyaya müəllim göndərilirsiniz. Lakin Zərdabi „Mən Bakıdan çıxıb müsəlman işlərindən kənar olmağı özüm üçün ölüm hesab edirəm“ deyir və ərizə verib müəllimlikdən imtina edir. İşsiz qalan Həsən bəy 1880-ci ildən doğulduğu Zərdab kəndində 16 illik sürgün həyatı yaşamalı olur.
6. Həsən bəy Zərdabi Azərbaycanda ilk qadın təhsilinin carçılarından biri, müsəlmanlar arasında Avropa təhsili alan ilk azərbaycanlı idi.
Zərdabi haqqında 10 maraqlı fakt
7. Həsən bəy azərbaycanlı uşaqları məktəbə cəlb etmək üçün xalq içərisində təbliğat aparmaqdan yorulmazdı. Günlərin birində bir dəmirçi uşağını məktəbə verməyə razı salan Həsən bəy onu gimnaziyaya düzəldir. Lakin uşağa dəftər-qələm almaqda çətinlik çəkən həmin dəmirçi Həsən bəyə şikayət edib, bu işə görə onu tənbeh edir. O, dəmirçiyə məsləhət verərək „Çəkic-zindanını, palaz-paltarını sat, amma oğlunu oxut“ demişdi. Əslində, o, bununla azərbaycanlılara övladının təhsili üçün pul xərcləməyi öyrətmək istəyirdi. Həsən bəy uzun ayrılıqdan sonra Bakıya dönəndə həmin dəmirçinin oğlu məşhur həkim idi.
8. Həsən bəy Zərdabi 1872-ci ildə „Qafqaz“ qəzetində Tiflis „Müqəddəs Nina“ Qadın gimnaziyasını bitirən qızların siyahısında Hənifə Aslan bəy qızı Abayeva adlı müsəlman qızının adını oxuyur. Həmin qızla tanış olmaq məqsədilə təcili Tiflisə yollanır. Həsən bəy qızı tapır, bəyənir və ona evlənmək təklifi edir. Şimali Qafqazda yaşayan türk xalqlarından olan balkar qızı Hənifə xanım onun xoşniyyətli təklifini qəbul edir. Məktəbə dəvət olunan molla tərəfindən kəbin kəsilir. Bununla da Həsən bəy müsəlmanlar arasında ilk olaraq valideynlərin razılığı olmadan gənclərin müstəqil evlənmə, ailə qurma ənənəsinin əsasını qoyur...
9. Həsən bəy hökumət idarələrində uzunmüddətli xidmətinə görə „Müqəddəs Anna“ qızıl medalı ilə təltif olunmuşdu. Lakin onu heç zaman yaxasına taxmadı. Hətta Qafqazın sərdarı Bakıya gələndə xaç şəkilli medalı döşünə taxmamaq üçün özünü xəstəliyə vurmuşdu.
10. Son sözləri belə olmuşdu: „Sizdən xahiş edirəm, mənim üçün təntənəli dəfn mərasimi düzəltməyin. Məni çox sadə dəfn edin. Dəfn üçün xərclənməsi lazım gələn vəsaiti müsəlmanlar (azərbaycanlılar) arasında savad yayan cəmiyyətə verin. Bu mənim başı bəlalar çəkmiş xalqım üçün daha faydalı olardı“.



ADPU-nun "Riyaziyyat və onun ibtidai kursunun tədrisi texnologiyası" kafedrasının dosenti,
R.Ü.E.F.D Balaşov Qulaməli Qurbanəli oğlu